Балалардың сөйлеу тілі ерекшеліктері

         Психикалық

дамуы тежелген  балалардың  сөйлеу дамуының өзіндік сипатымен

ерекшеленеді. Ол сөйлеудің жеке жақтарының даму темпының тежелуі кезінде де,

сөйлеу дамуының жетіспеушіліктерінде де көрінеді. Сөйлесудің импрессивті жағы

сөйлеу дыбыстарын, ерекшеліктерін қабылдаудың жеткіліксіз

дифференцияланбаған.(75% - дыбыстар дифференциясында қиындықтар кездеседі.)

         Ал

сөйлесудің экспрессивті жағына сөздік қордың кедейлігі, бұзылған дыбыс шығару,

сөйлеудің лексико – грамматикалық қатарының жеткіліксіз қалыптасуы,

аграматизмнің болуы, артикуляторлы аппараттың дефектілері    ( 55% - де сөйлеу моторикасының

жеткіліксіздігі ; балалар артикуляцияны қалыпты сақтайды, тіл бұлшық еттері

ширыққан, бір қалыптан екінші өалыпөа ауысу қиындық туғызады. Олардың 45%  тіс қатарының құрылысының дефектілері бар).

Сөйлеу дамуының тежелуінің өзіне тән белгілеріне ПДТ

кезіндегі сөзжасамның жасерекшелік даму процесін жатқызуға болады. Әдетте

сөзжасамның қарқынды процесі қалыпты дамуын балаларда ересек мектепке дейінгі

шақта тоқталады. ПДТ балаларда бұл процесс бастауыш мектеп жасына дейін

созылады. Балалар тілді қолдану нұсқауларына әсерсіз неологизмге сипатталған

типтік емес грамматикалық формаларды қолданады.

 ПДТ балалардағы

сөйлеу бұзылысының деңгейіне байланысты 3 топқа бөлуге болады:

1.Оқшауланған фонетикалық дефект (тек қана бір топ дыбысының дұрыс

айтылмауы ).Себебі: артикуляционды аппараттың және сөйлеу моторикасының

жеткілісіздігі, 24,7% құрайды;

2. Құрамдастырылған дефект: дыбыс шығарудың дефектілері фонетикалық естудің

бұзылысымен байланысқан. 2 – 3 фонематикалық топтарының  меңгеру кезінде дефектілері болады. 52,6%

жағдайда байқалады;

3. Сөйлеудің жүйелі дамымауы – сөйлеудің лексико – грамматикалық жағының

кедей қор кезіндегі бұзылысы 22,7%  жағдайда кездеседі.

Мектепке дейінгі ПДТ балалардың сөйлеу ерекшеліктері:

ПДТ балалардың сөйлеу ерекшеліктерінің бұзылуы ең алдымен

– алғашқы сөздер мен алғашқы фразалардың пайда болуынан көрінеді. Кейін сөздік

қордың баяу кеңеюі және грамматиканы меңгеру байқалады.Нәтижесінде тілдік

эмпирикалық қатынас қалыптасуы артта қалады. Жиі кезде дыбыс шығару

кемшіліктері және жеке дыбыстарды айыра алу кемшіліктері болады.

Сонымен қатар зерттеулер күнделікті қажеттіліктер мен

мәселелер шеңберінде бұл категориядағы ересек мектепке дейінгі балалардың

ауызша сөйлеуі қарым – қатынастағы қажеттіліктерін қанағаттандырады. Күнделікті

қарым – қатынас жағдайында сөздік қорының грамматикалық безендірілген және

дыбыс шығару кемістіктері байқалмайды. Олардың өте төмен, баяу сөйлеуін

ескерсе, олардың сөйлеуінің анық еместігі тілдік практика кезіндегі

артикуляциялық аппараттың өз қозғалысымен байланысты.

Ересек мектепке дейінгі жастағы ПДТ балалардың сөйлеуі

Ересек мектепке дейінгі шақта бұл балалардың күнделікті

тұрмыстағы сөйлеуі қалыпты дамудағы құрдастарынан айырмашылығы болмайды.

Балалардың сөздік қорының шектеулілігі күнделікті тематикадан тыс

жағдайларда  яғни, монологтық сөйлеуді

қолдану кезінде көрінеді.Мысалы, оқыған тақырыптың мазмұнын сұраған кезде,

берілген суретке байланысты әңгіме құру немесе берілген тақырып бойынша ауызша

шығарма құру кезінде – өзіне таныс зат есімнен оның сөздік қорында жоқ сын есім

жасауда, олар дұрыс емес жалғау қосуы мүмкін. Ескерте кететін бір жайт мектепке

дейінгі шақтың соңына қарай қалыпты дамудағы балаларда мұндай жағдай тоқтаған

сәтте, ПДТ балаларда олардың саны арта түседі. Грамматикалық қатардың

қалыптастырудағы  артта қалушылық

балалардың сөйлемдерді құрастыру кезінде көрінеді.Олар өте көп қате жібереді:

сөздер қалпын бұзады, сын есімдерді анықтауыш сөздермен байланыстырмайды, сурет

бойынша әңгімені суретте көрсетілген объектілермен алмастырады. Бұл кемістіктер

кейде балалардың бірден сөйлеуі кезінде кездеседі,бірақ монологты сөйлеуде

кезінде.

         Мәтіндік сөйлеуді

қалыптастыру кезіндегі артта қалушылық, жалпы сөйлеу дамуының артта қалушылығы

сияқты ПДТ балаларда екіншілік дефекті болып табылады.

         Осы айтылған кемістіктер

барлық мектепке дейінгі жастағы ПДТ балаларда кездеседі.Егер сөйлеу дамуындағы

артта қалушылық ерекше қатты көрінсе, олардың сөйлеуі ақыл-ойы кем балаларға

тән сөйлеуге жақындаған. Яғни, оларға сюжетті сурет бойынша әңгіме немесе

берілген тақырып бойынша әңгіме айту мүлдем мүмкін емес.

         Қорытындылай келе ересек

жастағы ПДТ балалардың сөйлеу дамуының тағы бір ерекшелігіне тоқталамыз.Ол бұл

балаларда сөйлеуге деген қарым-қатынастары, ынтасының жоқтығынан көрінеді.

         Осылардың барлығы балалар

мектепке келгенде сауаттылыққа үйретуде үлкен қиындықтар туғызады. Сонымен

қатар балалардың сөйлеуге және оны оны түсінуге деген танымдық қатынастары

арнайы сабақтарда жеткілікті және тез қалыптаспайды.